‘मेरो बच्चा कति ज्ञानी ।’
‘मेरो बच्चाले अरुले जस्तो दुःख दिंदैन ।’
‘तिमी धेरै जान्ने छौ ।’
हरेक आमाबुवा चाहन्छन्, आफ्ना बालबच्चाको अनुहार सधैं उज्यालो होस् । सधैं हाँसीखुसी होस् । त्यसैले उनीहरुलाई कसरी खुसी बनाउने भन्ने बहाना खोजिरहेका हुन्छौं हामी । हाम्रा बालबच्चा के गर्दा खुसी हुन्छन् ? के गर्दा उनीहरुको अनुहारमा मुस्कान छाउँछ ?
सजिलो सूत्र हो, प्रशंसा ।
पाइला–पाइलामा प्रशंसा
जब बच्चाको प्रशंसा गर्न थालिन्छ, उनीहरु मख्ख पर्छन् । मनैबाट खुसी हुन्छन् । उनीहरुको खुसीले हामीलाई पनि खुसी तुल्याउँछ । यद्यपि यहाँ आइपुगेपछि हामी के गल्ती गर्छौं भने बच्चालाई खुसी राख्न हरदम प्रशंसा गरिदिन्छौं ।
बच्चालाई खुसी देख्न जतिबेला पनि हामी उनीहरुको प्रशंसा गर्न थाल्छौं । यसले क्षणिक रुपमा त उनीहरुलाई खुसी बनाउँछ तर यससँगै खराब मनोविज्ञानले पनि प्रश्रय पाउन थाल्छ । नतिजा के हुन्छ भने उनीहरु सधैं प्रशंसाको भोको हुन थाल्छन् । राम्ररी भात खाइदिए पनि आमाबुवाको प्रशंसा चाहिने, गृहकार्य गरे पनि आमाबुवाको प्रशंसा चाहिने, खेलौना मिलाएर राखे पनि प्रशंसा चाहिने ।
यस्तो अवस्थामा उनीहरुलाई पाइला–पाइलामा प्रशंसा गरिरहनुपर्ने हुन्छ । यो मनोविज्ञान बाल्यकालमा सीमित रहँदैन । उनीहरु हुर्कंदै जाँदा पनि यसको धङधङीले छाड्दैन । अनि सधैंभर उनीहरु प्रशंसाको भोको बन्न पुग्छन् ।
प्रत्युत्पादक प्रशंसा
कसैलाई कुनै कामका लागि प्रशंसा गरिन्छ भने त्यसले उनलाई हौसला प्रदान गर्छ । प्रेरणा र ऊर्जा पनि प्रदान गर्छ । तर उनीहरुलाई लाग्नुपर्छ आफूले गरेको काम सही थियो, सही ढंगले गरिएको थियो । आफ्नो बल, विवेक, ढंग, मेहनत र परिश्रमले कुनै काम गरेवापत प्रशंसा पाइयो । यस्तो प्रशंसाले आफ्नो काममा थप प्रेरणा मिल्छ ।
तर जुनसुकै बेला प्रशंसा मात्र गरिरहँदा त्यसको मूल्य मात्र घट्ने होइन यसले उल्टो नतिजा दिन थाल्छ । चाहिने–नचाहिने अवस्थामा प्रशंसा गर्दा उनीहरुमा अहंकार, दम्भ विकास हुन थाल्छ । अनि आफूले गरेको काम सबै सही हो भन्ने भ्रम पर्न थाल्छ ।
जे गर्दा पनि आमाबुवाले ‘वाह’, ‘स्याबास्’, ‘राम्रो’ मात्र भनिदिएपछि उनीहरुले नराम्रो र राम्रोको भेद पनि छुट्याउन सक्दैनन् । त्यसैले जे गर्दा पनि हुन्छ भन्ने मनोविज्ञान विकास हुन थाल्छ । यसले उनीहरुलाई खुसी होइन, बरु घमण्डी एवं अहंकारी बनाउने जोखिम हुन्छ ।
प्र्रंशसा होस् पुरस्कार
आम मनोविज्ञान के हुन्छ भने सहजै प्राप्त हुने कुरालाई खास भाउ नदिने । जब कुनै कुरा कठिनतापूर्वक प्राप्त हुन्छ, त्यसको भने खास मोल हुन्छ । प्रशंसाको हकमा पनि यो लागु हुन्छ ।
यदि हामी आफ्ना बालबच्चालाई जुनसुकै बेला प्रशंसा मात्र गरिरहन्छौं भने यस्तो प्रशंसाको मोल पनि घट्दै जान्छ । मानौं, उनीहरुले कुनै दिन ठूलै उपलब्धि हासिल ग¥यो भने के गर्ने ? प्रशंसा मात्र गरेर त उनीहरु अघाउँदैनन् । सानोतिनो काममा पनि त प्रशंसा त पाइन्थ्यो नि भन्ने कुरा उनीहरुमा छाप परिसकेको हुन्छ ।
यसको अर्थ के हो भने हामीले बालबच्चालाई जुन प्रशंसा गर्छौं, त्यसको पनि मूल्य बढाउनुपर्छ । उनीहरुले जुन काम कठिनतापूर्वक, मेहनतसाथ, बुद्धिमता ढंगले गरेका छन् त्यस क्षण मात्र उनीहरुको प्रशंसा गर्नुपर्छ । यसले गर्दा उनीहरुलाई बुवाआमाको प्रशंसा पनि ठूलै पुरस्कार जस्तो महत्व हुन्छ । किनभने दुर्लभ कुराको महत्व सधैं नै हुन्छ ।
गल्तीलाई पनि हाँसेर स्वीकार नगरौं
बच्चालाई तारिफ मात्र गर्ने होइन, उनीहरुलाई गलत कुराको बोध पनि गराउनुपर्छ । जब उनीहरुले नचाहिने काम गर्छन् वा चाहिने काम गर्दैनन्, त्यस्तो बेला उनीहरुलाई सो कुरा किन गलत थियो भनेर सिकाउनु जरुरी हुन्छ ।
जब बच्चाले कुनै गलत काम गर्छन्, बुवाआमाले त्यो गलत हो भनिदिएनन् भने उनीहरु गलत र सही कामको मूल्यांकन गर्न सक्दैनन् । ‘मैले जे गरे पनि छुट हुन्छ,’ भन्ने मनोविज्ञानले उनीहरुलाई ग्रस्त बनाउँछ । त्यसैले बच्चाले कुनै गलत काम गरेमा हाँसेर टार्ने भन्दा पनि त्यसबारे उनीहरुलाई बोध गराउनु जरुरी हुन्छ ।
(कान्ति चिल्ड्रेन अस्पतालका बाल मनोचिकित्सक डा. उत्कर्ष कार्कीसँगको कुराकानीमा आधारित)
