इजरायल–प्यालेस्टाइन संघर्षको नालीबेली : देश जन्मिँदै सुरु भएको थियो यो दुर्भाग्य
साझा परिवेश
सोमवार, अशोज २२, २०८० १४:५६
काठमाडौं। अक्टोबर ७ शनिबार बिहान सबेरै प्यालेस्टाइनी संगठन हमासले इजरायलमाथि लगातार रकेट आक्रमण गरेपछि भड्किएको युद्धले यतिखेर फेरि एकपटक विश्वको ध्यान खिचेको छ । युद्धको दुई दिनभित्रै दुवै तर्फगरी एक हजारभन्दा बढीको मृत्यु भइसकेको छ, त्यसमा १० नेपालीसमेत छन्।
यो युद्ध कति लामो जान्छ र के-कति क्षति पुर्याउँछ यसै भन्न सकिने अवस्था छैन । तर, यो बिल्कुलै नयाँ कुरा भने हैन । इतिहासमा इजरायल–प्यालेस्टाइनबीच बारम्बार यस्ता संघर्ष चर्किएका थिए । साना-ठूला जोड्ने हो भने दुई दर्जन भन्दा बढी युद्ध भएका छन् । इजरायल–प्यालेस्टाइन संघर्षलाई आधुनिक कालखण्डको ‘संसारकै सबैभन्दा लामो द्वन्द्व’ भनिन्छ ।
यो द्वन्द्व वेलफोर घोषणादेखि १०६ वर्ष र इजरायल राज्यको स्वतन्त्रताको घोषणायता ७५ वर्ष लामो छ । इजरायल र प्यालेस्टाइनको जन्मसँगै जोडिएर आएको दुर्भाग्य हो यो ।
यसरी जन्मेको थियो इजरायल
इजरायल संसारको एक मात्र ‘यहुदी राज्य’ हो । यो यहुदीहरूकै लागि अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको बहुमत हिस्साले समर्थन गरेर स्थापना भएको राज्य हो । तसर्थ, इजरायलको संविधानमै ‘यहुदी लोकतान्त्रिक गणतन्त्र’ लेखिएको छ । संसारभरिको जुनसुकै देशको यहुदी धर्मावलम्बी इजरायल जान चाहेमा नागरिकता र बसोवासको सुविधा पाउँछ ।
यहुदी एक सानो धार्मिक समुदाय हो । करिब ८ अर्ब विश्वको जनसंख्याको ०.२ प्रतिशत अर्थात् करिब १ करोड ६० लाख यहुदी धर्मावलम्बी छन् । इजरायलको करिब ९५ लाख जनसंख्या मध्ये ७३.५ अर्थात् करिब ७० लाख यहुदी छन् ।
सबैभन्दा बढी यहुदी जनसंख्या भएको देश भने अमेरिका हो । अमेरिकामा करिब ७६ लाख यहुदी छन्। यहुदीको बाँकी जनसंख्या फ्रान्स, क्यानडा, जर्मनी, बेलायत, अर्जेन्टिना, ब्राजिल, युक्रेन, रुस, अस्ट्रेलियाआदि देशमा छरिएको छ ।
पहिलो विश्वयुद्धको अन्त्यतिर यहुदीको जनसंख्या असाध्यै सानो भइसकेको थियो । हिब्रु भाषा मृतप्राय हुन लागेको थियो । तर, यहुदी बहुल देश थिएन । तसर्थ, उनीहरूको राज्य पनि थिएन । यहुदीहरू राज्यविहीन विश्व नागरिकजस्तो भएका थिए । त्यही बेलादेखि यहुदीहरूको भविष्यलाई लिएर विश्वव्यापी बहस र चिन्ता भएका थिए ।
यही सन्दर्भमा पहिलो विश्वयुद्धको अन्त्यतिर प्यालेस्टाइनको निश्चित भूभागलाई लिएर इजरायल राज्य घोषणा गर्ने प्रस्ताव अघि आएको थियो । यो घोषणालाई ‘वेलफोर घोषणा’ भनिन्छ ।
के हो वेलफोर घोषणा ?
यो सन् १९१७ को घटना हो । त्यो वर्षको नोभेम्बर २ मा बेलायती विदेशमन्त्री अर्थर वेलफोरले बेलायती यहुदी समुदायका नेता लर्ड रोथस्चाइल्डलाई एक पत्र लेखेका थिए, त्यसमा उनले यहुदी अल्पसंख्यकका लागि उनीहरूको प्राचीन मातृभूमि प्यालेस्टाइनमा एक राज्य स्थापना गर्ने प्रतिबद्धता थियो । यसलाई ‘वेलफोर घोषणा’ भन्ने गरिन्छ ।
प्यालेस्टाइन त्यो बेला ओटोमन साम्राज्यको हिस्सा मानिन्थ्यो । करिब ४ शताब्दीदेखि प्यालेस्टाइन अटोमान साम्राज्य अधिनस्थ थियो । पहिलो विश्व युद्धमा ‘धुरी राष्ट्र’ मा सामेल भएको अटोमान साम्राज्य ‘मित्र राष्ट्र’ संगको पराजयपछि टर्कीका रूपमा सीमित भयो भने अटोमान साम्राज्यको बाँकी भूभाग पुनर्संरचना गरिने प्रस्ताव अघि आयो । यही सन्दर्भमा एक यहुदी राज्य स्थापना गर्ने घोषणा वेलफोरले गरेको थियो ।
युद्धोत्तर अटोमानको पुनर्संरचना कसरी गर्ने भन्ने विषयमा युद्धरत पक्षहरूबीच विभिन्न छलफल चलिरहेका थिए । अमेरिका, बेलायत र युरोपले प्यालेस्टाइन क्षेत्रमा यहुदीको जनसंख्या बढाउन प्रेरित गरेका थिए भने टर्कीले यहुदी जनसंख्याको संकेन्द्रणलाई बाधा हालिरहेको थियो ।
सन् १९१४ पछि प्यालेस्टाइन क्षेत्रमा यहुदी जनसंख्या बढ्दै गयो, किनकी यहुदीहरूले जमिन किन्ने अधिकार पाएका थिए । संसारभरि छरिएका यहुदी औसत धनी र शिक्षित थिए । धन र शिक्षाका बाबजुद विश्वव्यापी दमन, अपमान र पीडा भोगिरहेका यहुदीहरू बेलायतको वेलफोर घोषणपछि उत्साहित थिए । उनीहरूले प्यालेस्टाइन क्षेत्रमा धमाधम जमिन किन्न थाले । अधिकांश यहुदीले प्रचलित मूल्यभन्दा धेरै महँगो मूल्यमा जमिन किनेका थिए ।
स्थानीय मुस्लिम तथा क्रिश्चियन राजनीतिज्ञ भने बेलायतको घोषणा र यहुदीले धमाधम जमिन किनिरहेको घटनाबाट आक्रोशित थिए । ठीक त्यही बेला मुस्लिम र क्रिश्चियन समुदायमा भने यहुदी विरोधी र प्यालेस्टाइनी राष्ट्रवादको भावना जन्मेको थियो ।
वेलफोर घोषणाका बाबजुद यहुदी राज्यको औपचारिक स्थापना भने सहज भएन । सन् १९३६–१९३९ को बीचमा बेलायतविरुद्ध प्यालेस्टाइनी राष्ट्रवादीहरूले ठूलो विद्रोह गरे । त्यहीबीच दोस्रो विश्वयुद्ध आयो । हिटलरले यहुदीमाथि चरम दमन गरे । सन् १९४१–२०४५ को बीचमा मात्र जर्मनी र जर्मनी अधिनस्थ युरोपका विभिन्न ठाउँमा हिटलरले ६० लाख यहुदीको हत्या गरे ।
यहुदी राज्य स्थापनाको जटिल प्रयत्न दोस्रो विश्वयुद्धमा जर्मनीको हारपश्चात् मात्र सम्भव भयो। सन् १९४७ को नोभेम्बर २९ मा संयुक्त राष्ट्र संघले बेलायतको प्रस्तावमा प्यालेस्टाइनको विभाजन र इजरायल राज्य स्थापनाको संकल्प प्रस्ताव पारित गर्यो । सन् १९४८ मे १४ मा प्यालेस्टाइनी क्षेत्रका यहुदीको संगठनका नेता डेबिट बेन गुरियनले इजरायल राज्य स्थापनाको घोषण गरे । उनी इजरायलको प्रथम प्रधानमन्त्री पनि बने ।
वेलफोर घोषणको १०६ वर्ष र इजरायल राज्य स्थापनाको ७५ वर्षपछि पनि ‘यहुदी राष्ट्र’ र ‘प्यालेस्टिाइनी राष्ट्रवाद’ को मनोभावना र झगडा कायमै छ।
को हुन् यहुदी ?
यहुदी शब्द हिब्रु भाषाको हो । यसको अर्थ हुन्छ– युदाह राज्यका बासिन्दा । हिब्रु बाइबलअनुसार युदाह ज्याकोबका चौथा छोरा थिए र ज्याकोब अब्राहमका नाति थिए । यहुदी, इस्लाम र इसाई– यी तीनवटै धर्म अब्राहमिक परम्पराबाट आएका हुन् । यी तीनमा पनि सबैभन्दा पुरानो यहुदी हो ।
विश्लेषक ठान्छन् कि यहुदीमा धर्म, संस्कृति, राष्ट्रियता र नृजातीयता ४ वटै गुण एकै साथ छन् । तसर्थ, उनीहरू एक राष्ट्र हुन् र कहीँ न कहीँ उनीहरूको पनि राज्य हुन आवश्यक थियो । यहुदी धर्म, जाति, संस्कृति र हिब्रु भाषाको उत्पति कम्तीमा ३ हजार वर्षअघि भएको विश्वास गरिन्छ ।
अरब राजनीतिका एक जानकार मोहम्मद इम्तियाजले लेखेका छन्–‘इजरायलको स्थापनाले मानव जातिलाई कुनै नोक्सानी भएको छैन । त्यति सानो भूगोल र १ करोड कम जनसंख्यामै उनीहरूले ५०० विलियन डलरको अर्थतन्त्र बनाएका छन् । जबकि यस क्षेत्रका अरब देशको जम्मा अर्थतन्त्र ३०० विलियन डलरको छ । त्यो मरुभूमिमा यहुदीबाहेक अरु कसले यस्तो उन्नति गर्न सक्थ्यो ? ’
प्यालेस्टाइनको पाटो
संयुक्त राष्ट्र संघको इजरायल राज्य गठन गर्ने संकल्पपछि बाँकी भूभागमा जेरुसेलमलाई राजधानी बनाएर अर्को राज्य बन्यो- प्यालेस्टाइन । तर, निकै सानो र कमजोर राज्य । प्यालेस्टाइन इजरायलको करिब ३ भागको एक भाग छ । करिब ६ हजार वर्गकिमी क्षेत्रफल छ भने जनसंख्या करिब ५५ लाख ।
प्यालेस्टाइनी राजनीतिमा सधैं दुई भावना र दृष्टिकोण रहँदै आएका छन् । एकाथरि इजरायल राज्यको स्थापनालाई नै अस्वीकार गर्दछन् । अर्काथरि भने वेस्ट बैंक र सम्पूर्ण गाजापट्टी क्षेत्र प्यालेस्टाइनमा हुनुपर्ने र दुवै राज्य सह-अस्तित्वमा बाँच्नुपर्ने धारणा राख्दछन् ।
हमास पहिलो प्रकारको धारणा राख्ने समूह हो भने प्यालेस्टाइनी मुक्ति मोर्चा–फतेह दोस्रो प्रकारको । प्यालेस्टाइन र इजरायल बीचको मुख्य समस्याको कारण भने वेस्ट बैंक र गाजापट्टी क्षेत्र नै हुन् । त्यसो त जेरुसेलमलाई समेत विभाजन गर्ने कि नगर्ने भन्ने बहस यदाकदा हुने गर्दछ ।
वेस्ट बैंक र गाजापट्टी दुवै क्षेत्रको अधिकांश भूभाग सन् १९६७ को युद्धपछि इजरायलको नियन्त्रणमा छ । सन् १९९५ मा नर्वेको मध्यस्थतामा यसबारे सहमति बनाउने प्रयास भएको थियो, तर सफल भएन । प्यालेस्टाइनीहरू पूरै वेष्ट बैंक र गाजापट्टी फिर्ता गर्न चाहन्छन् भने इजरायल दुवै क्षेत्रको पूरै कब्जा गर्न चाहन्छ ।
इजरायल राज्यको स्थापनापश्चातको स्थिति
इजरायल राज्यको स्थापनापछि पनि स्थिति सहज भएन । लगत्तै अरब मुक्ति मोर्चा नामको संगठन देखा पर्यो । त्यसले इजरायल घोषित क्षेत्रका यहुदी बस्तीमा हिंसात्मक आक्रमण गर्न थाल्यो । बेलायत, रुस, अमेरिका लगायतको समर्थनको कारणले इजरायल राज्यको स्थापनापछि इसाई असन्तुष्टि शिथिल हुँदै गयो, तर मुस्लिम समुदाय भने झन् झन् आक्रोशित हुँदै गयो ।
अरब मुक्ति मोर्चाले इस्लाम बहुल अरबी राज्यहरु समेटेर एउटै विशाल अरब साम्राज्य बनाउने सपना देख्थ्यो । यसको संगठन लेबनान, प्यालेस्टाइन, इरान, इराक, सिरिया, इजिप्ट आदि देशमा थियो ।
प्यालेस्टाइन–इजरायलबीच पहिलो युद्ध सन् १९४८ मा भयो । यो युद्ध करिब दुई वर्ष चलेको थियो । यो युद्धमा दुवैतिर गरी करिब २१ हजार मानिस मारिएका थिए । यो युद्ध इजरायलले जिते पनि अरब क्षेत्रको असन्तुष्टि भने अन्त्य भएन ।
सन् १९५६ मा अर्को ठूलो युद्ध भयो यसका लागि इतिहासकार इजरायललाई दोष दिन्छन् । किनकि, असन्तुष्टिका बाबजुद शान्तजस्तो देखिएको अरब क्षेत्रलाई इजरायलको आक्रमणले. उक्साएको थियो । यो युद्धको उद्देश्य इजिप्टबाट स्वेज नहरको नियन्त्रण खोस्नु थियो । अमेरिका र फ्रान्सको सहयोगमा इजरायलले गाजा पट्टी नियन्त्रणमा लिई इजिप्टमाथि आक्रमण गरेको थियो ।
सन् १९६४ मा एक नयाँ प्यालेस्टाइनी संगठनको जन्म भयो, जसलाई प्यालेस्टाइन मुक्ति मोर्चा (पीएलओ) भनिन्छ । यसका नेता यासिर अराफात थिए । उनी निकै लोकप्रिय नेता रहे ।
सन् १९६७ को ६ दिने युद्ध तेस्रो ठूलो मानिन्छ । यो युद्ध भने अराफात नेतृत्वको पीएलओले अरब लिगको समर्थनमा लडेको थियो । यसको उद्देश्य इजरायलको नियन्त्रणमा रहेका केही भूभाग फिर्ता ल्याउनु थियो । तर, पीएलओ यस उद्देश्यमा सफल भएन । यो युद्धमा करिब १ हजार इजरायली र करिब २० हजार अरबी मारिएका थिए । त्यस यताको हरेक दशकमा यी दुई देशबीच युद्ध हुँदै आएका छन् ।
के हो हमास ?
सन् १९८७ मा एक नयाँ प्यालेस्टाइनी राष्ट्रवादी संगठन जन्मियो– हमास । यसको अर्थ हुन्छ– इस्लामिक प्रतिरोध आन्दोलन । यसको जन्म ‘मुस्लिम ब्रदर्श हुड’ को विश्व संगठनको फुटबाट भएको थियो। मुस्लिम ब्रदर्श हुड सन् १९२८ मा स्थापित एक विश्व संगठन हो । यही संगठनको इजिप्ट शाखाका नेता मोहम्मद मुर्सी सन् २०११ मा इजिप्टको राष्ट्रपति निर्वाचित भएका थिए । पछि उनलाई अपदस्थ गरियो ।
हमासले प्यालेस्टिाइनी चुनाव बहिष्कार गरी हिंसात्मक आन्दोलन गर्दै आएको थियो । तर, सन् २००६ को संसदीय चुनावमा भने हमासले भाग लियो । हमासका संस्थापक नेता अहमद यस्मिन थिए भने अहिले यसको नेतृत्व इस्माइल हानियाले गरिरहेका छन् । सन् २००६ को चुनावपछि हानिया केही समय प्रधानमन्त्रीसमेत भएका थिए ।
सन् २००४ मा पीएलओका नेता यासिर अराफातको निधनपछि यसको नेतृत्व महमुद अब्बासले गरिरहेका छन् । उनी अहिले प्यालेस्टाइनको राष्ट्रपति छन् । उनले सन् २००७ को एक राजनीतिक विवादमा हमास नेता हानियालाई प्रधानमन्त्रीबाट हटाएका थिए । तर, गाजा पट्टीको प्यालेस्टाइनी क्षेत्रमा हमासकै शासन प्रशासन चलिरह्यो । यस बीच हमासले भित्रभित्रै युद्धको तयारी गरेको बुझिन्छ । अब्बास नेतृत्वको सरकार भने जेरुसेलम अधिनस्थ क्षेत्रमा सीमित छ ।
पछिल्लो द्वन्द्वको कारण
हमासले ठीक यतिखेरै इजरायलमाथि किन आकस्मिक आक्रमण गर्यो भन्ने प्रश्न अझै अनुत्तरित छ । तर, विश्लेषकका अनुसार यसका पाँचवटा कारण हुन सक्दछन् ।
एक– हमासले भित्रभित्रै युद्धको तयारी गरिरहेको थियो । आफ्नो आन्तरिक तयारी पूरा भएको विश्लेषणका आधारमा आक्रमण भएको हुन सक्दछ ।
दुई– यसबीच इजरायली राजनीति तनावग्रस्त थियो । प्रधानमन्त्री बेन्जामिन नेतान्याहूले ‘न्यायिक कु’ मार्फत् लोकतन्त्र र राज्यप्रतिको जनविश्वासलाई कमजोर बनाएको आरोप थियो । प्रधानमन्त्री नेतान्याहूका विरुद्ध इजरायलमा अघिल्ला महिना व्यापक जनप्रदर्शन भइरहेका थिए । इजरायलको आन्तरिक राजनीतिक किचलोलाई हमासले आफ्ना लागि अनुकूल ठानेको हुन सक्दछ ।
तीन– नेतान्याहूले प्यालेस्टाइनमाथि निर्णायक विजय हासिल गर्न आफू बलियो हुन जरुरी रहेको बताउँदै आएका थिए । उनले वेस्ट बैंक र गाजा पट्टीको सबै क्षेत्र कब्जा गर्ने घोषणा गरेका थिए । प्रधानमन्त्री नेतान्याहूको यस्तो भाषणबाजीले हमासलाई उत्तेजित बनाएको हुन सक्दछ ।
चार– गाजापट्टी क्षेत्रको विभाजनले स्थानीयको दैनिक जीवन र अर्थतन्त्र निकै जटिल भएको थियो । हमासको पकड पनि यही क्षेत्रमा थियो । स्थानीय जनताको असन्तुष्टिको कारण यो क्षेत्रको पकड गुम्ने भयले हमासले आक्रमण गरेको हुन सक्दछ । हमासले यस क्षेत्रको सीमामा लगाइएको तारबार भत्काएको देखिन्छ ।
पाँच– पुरानो जेरुसेलमका मुस्लिम धर्मालम्बीका लागि मक्का, मदिनापछि तेस्रो पवित्र तीर्थस्थल मानिने अल–आक्सा मस्जिदमा केही दिनअघि यहुदी धर्मावलम्बी पसेको हल्ला चलेको थियो । सायद, यो धार्मिक कारणबाट समेत हमास उत्तेजित भयो ।
अब्बास सरकारको प्रतिक्रिया
प्यालेस्टाइनी राजनीतिमा एक-अर्काका प्रतिस्पर्धी रहेका हमास र पीएलओ समूहबीच पछिल्लो सम्बन्ध कस्तो हो ? जेरुसेलमको महमुद अब्बास सरकारले हमासको इजरायलमाथिको आक्रमणमा कस्तो प्रतिक्रिया देला ? यसबारे पनि विश्व समुदायको चासो थियो ।
तर, अब्बास सरकारले यसलाई ‘प्यालेस्टाइनीको प्रतिरक्षाको अधिकार’ भनेको छ । ‘आप्रवासी आक्रमणकारी’ हरूविरुद्ध प्रतीरक्षाको अधिकार प्यालेस्टाइनीको जन्मसिद्ध भएको बताएको छ । यसबाट प्रष्ट हुन्छ कि पीएलओ र अब्बास सरकार पनि हमासले गरेको आक्रमणको पक्षमा छ । साथै, अब्बास सरकारले अरब लिगको आकस्मिक बैठक बस्न र प्यालेस्टाइनलाई सहयोग गर्न समेत आग्रह गरेको छ ।
भनिन्छ– हमासलाई इरानको प्रत्यक्ष समर्थन र सहयोग छ । जेरुसेलमको आग्रहलाई अरब लिगले कसरी लिन्छ, त्यो भने हेर्न बाँकी नै छ ।
